تفسیر:المیزان جلد۱ بخش۷: تفاوت میان نسخه‌ها

و اما وجه دوّم، پاسخ از آن اين است كه: محلّ نزاع بين ما و شما علم بود. ما مى گفتيم هست، و می توان بدان اعتماد كرد، و شما مى گفتيد اصلا علم نيست. آن وقت در دليل دوّم خود اعتراف كرديد كه به هر چيزى علم پيدا مى كنيد، چيزی كه هست می گویيد علم ما غير آن موجود خارجى است، و اين مسئله مورد بحث ما و شما نبود، و ما نخواستيم بگویيم و احدى هم نگفته كه واقعيّت هر چيزى كه ما درك كنيم، همان طور است كه ما درك كرده ايم.

افزون بر اين، اين كه خود آقايان روزمرّه به حكم اضطرار مجبور می شوند بر خلاف نظريّه خود عمل كنند؛ چون از صبح تا به شام در حركت اند. حركت به سوى كسب، به سوى كشت، به سوى غذا، به سوى آب. از ايشان مى پرسيم: آقا! شما اين همه براى غذا تلاش مى كنى، براى اين است كه واقعا غذا بخورى، و آب بنوشى، و رفع گرسنگى و عطش از خود كنى، يا تنها تصوّر غذا و آب، تو را اين چنين كوك كرده؟ و يا اگر از شير درنده مى گريزى، و يا از مرض هاى مهلك فرار مى كنى و به درِ خانۀ طبيب مى روى، آيا از واقعيت آنها مى ترسى، يا از تصور آنها؟ تصوّر شير كه كسى را پاره نمى كند، و تصوّر مرض كسى را نمى كشد. پس واقعيت شير و مرض را درك كرده اى و ناخودآگاه، به دست خودت، نظريه فلسفی ات را باطل كرده اى، و از صبح تا به شام مشغول باطل كردن آنى.

و كوتاه سخن آن كه: هر حاجت نفسانى كه احساسات ما آن ها را به ما الهام مى كند، در ما ايجاد حركتى مى كند، كه بر پاخيزيم و براى رفع آن حاجت تلاش كنيم، با اين كه اگر اين احساس حاجت نبود و ما روزى هزار بار تصوّر حاجت می كرديم، هرگز از جا بر نمی خاستيم. پس معلوم می شود ميان آن تصوّر حاجت و اين تصوّر حاجت، فرق است. در اوّلى، واقع و خارج را ديده ايم و در دوّمى، تنها نقش ذهنى را. اوّلى واقعيت خارجى دارد و دوّمى ندارد. و يا بگو: اوّلى به وسيلۀ امرى خارجى و مؤثّر در نفس آدمى پيدا مى شود، ولى دوّمى را خود انسان و به اختيار خودش، در دل ايجاد مى كند. اوّلى را علم كشف مى كند، ولى دوّمى خود علم است. پس معلوم می شود كه علم هست.

از سوى ديگر مى دانيم و هيچ شكّى نداريم، در اين كه فكر و انديشه از خواص مغز و دماغ است، و چون دماغ، خود موجودى مادّى است، فكر نيز اثرى مادّى خواهد بود، و قهرا مانند ساير موجودات در تحت قانون تحوّل و تكامل قرار دارد. پس تمامى ادراكات ما كه يكى از آن ها ادراك هایى است كه نامش را علم نهاده ايم، در مسير تغير و تحوّل قرار دارد، و ديگر معنا و مفهومى براى علم ثابت و لا يتغير باقى نمى ماند.  

جواب از شبهه اين است كه: اين شبهه وقتى صحيح و قابل اعتنا است كه علم - همان طور كه گفتند - مادّى  و از ترشحات دماغ و مغز باشد، نه موجودى مجرّد؛ در حالی كه اين ادّعا نه در حدّ خود روشن است، و نه دليلى بر آن دارند، بلكه حق مطلب آن است كه: علم به هيچ وجه مادّى نيست. براى اين كه مى بينيم هيچ يك از آثار و خواص مادّيت در آن وجود ندارد.