تفسیر:المیزان جلد۸ بخش۳۴: تفاوت میان نسخه‌ها

فراموش نشود كه گفتيم آن تقدمى كه آقايان فرض كرده و آن را تقدم زمانى گرفته و گفته بودند: «خداوند، اولين فرد از اين نوع را گرفته و ماده نطفه اى كه منشأ نسل و ذريه اين نوع است، از او بيرون كشيده و آن را به عدد افرادى كه از اين نوع تا قيامت به وجود مى آيند، تجزيه نموده و به عين آن لباس و قالبى كه در دنيا به تن مى كند، يعنى با همان عقل، گوش، چشم ضمير، پشت و شكم و غيره ملبس نموده، و او را بر خود شاهد گرفته و از او ميثاق مى ستاند و بعد از گرفتن ميثاق، دوباره او را به صلب بر مى گرداند تا نوبت به سير طبيعی اش برسد»، فرضى است محال و آيه شريفه هم، با آن بيگانه است.

و اما اين كه انسان و يا غير انسان در امتداد مسير به سوى خدا و رجوع به سوى او، در عوالم مختلف، داراى نظام ها و احكام مختلف موجود شود، محال نبوده، و بلكه امرى است كه قرآن كريم، آن را على رغم كفار اثبات مى كرده است، و عليه كسانى كه مى گويند: «إن هى إلا حيوتنا الدنيا نموت و نحيا و ما يهلكنا إلا الدهر: زندگى، جز همين زندگانى دنيا نيست، مى ميريم و زنده مى شويم و جز طبيعت، كسى ما را نمى ميراند»، زندگى ديگرى در قيامت اثبات كرده و فرموده كه انسان به عين وجود و شخصيتى كه در دنيا دارد، در آن عالَم موجود مى شود. در حالى كه نظام و احكام آن عالَم و آن زندگى غير از نظام و احكام زندگى دنيا است.  

و نيز زندگى ديگرى در برزخ اثبات كرده، كه انسان به عين وجود و خصوصياتش، در آن عالَم موجود شده و زندگى مى كند، در حالى كه نظام و احكام آن عالَم نيز، غير نظام و احكام عالَم دنيا است، و در آيه «و إن من شئ إلا عندنا خزائنه و ما ننزله إلا بقدر معلوم»، اثبات كرده كه براى هر موجودى در نزد خداى تعالى، وجود وسيع و غير محدودى در خزائن او است، كه وقتى به دنيا نازل مى شود، دچار محدوديت و مقدار مى گردد. براى انسان هم كه يكى از موجودات است، سابقه وجودى در نزد او و در خزائن او است، كه بعد از نازل شدن به اين نشئه محدود شده است.

و در آيه شريفه: «إنما أمره إذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون * فسبحان الذى بيده ملكوت كل شئ»، و همچنين آيه: «و ما أمرنا إلا واحدة كلمح بالبصر»، و نظائر آن اثبات كرده كه اين وجود تدريجى، كه براى موجودات و از آن جمله براى انسان است، امرى است از ناحيه خدا كه با كلمه «كُن» و بدون تدريج، بلكه دفعةً افاضه مى شود، و اين وجود، داراى دو وجهه است.  

و اين دو وجه، هر چند دو وجه براى شئ واحدى هستند، ليكن احكامشان مختلف است. و لذا تصور آن، محتاج به داشتن قريحه اى نازك بين است، و ما آن را در ابحاث سابق خود، مقدارى شرح داده و شرح مفصل آن را به زودى، از نظر خواننده مى گذرانيم - إن شاءالله.

و مقتضاى آيات فوق، اين است كه: براى عالَم انسانى با همه وسعتى كه دارد، در نزد خداى سبحان وجودى جمعى باشد، و اين وجود جمعى، همان وجهه اى است كه گفتيم وجود هر چيزى، به خداى سبحان داشته و خداوند آن را بر افراد افاضه نموده، و در آن وجه، هيچ فردى از افراد ديگر غايب نبوده و افراد از خدا و خداوند هم از افراد غايب نيست. چون معقول نيست، فعل از فاعل و صنع از صانع خود غايب شود، و اين، همان حقيقتى است كه خداوند از آن، به ملكوت تعبیر كرده و فرموده: «و كذلك نرى إبراهيم ملكوت السماوات و الأرض و ليكون من الموقنين»، و آيه شريفه: «كلا لو تعلمون علم اليقين * لترون الجحيم * ثم لترونها عين اليقين» نيز، بدان اشاره دارد.

و اما اين وجه دنيايى انسان، كه ما آن را مشاهده كرده و مى بينيم، آحاد انسان و احوال و ترجمه اعمال آنان به طبقات زمان تقسيم شده، و بر مرور ليالى و ايام منطبق گشته، و نيز اين كه مى بينيم انسان به خاطر توجه به تمتعات مادى زمينى و لذایذ حسى، از پروردگار خود محجوب شده، همه اين احوال متفرع بر وجهه ديگر زندگى است، كه گفتيم سابق بر اين زندگى و اين زندگى، متأخر از آن است، و موقعيت اين نشئه در تفرعش بر آن نشئه، موقعيت «يكون» و «كن»، در جمله «أن نقول له كن فيكون» را دارد.

خواننده محترم، اگر در آيه مورد بحث، يعنى آيه: «و إذ أخذ ربك من بنى آدم من ظهورهم ذريتهم...»، به خوبى دقت بفرمايد، خواهد ديد كه آيه اشاره مى كند به تفصيل حقيقتى كه آيات فوق، به طور اجمال، به آن اشاره داشت. اشاره مى كند به يك نشأت انسانى، كه سابق بر نشأت دنيايى او است. اين نشأت است كه خداوند در آن، بين افراد نوع انسان، تفرقه و تمايز قرار داده و هر يك از ايشان را، بر نفس خود شاهد گرفته است، كه: «ألست بربكم: آيا من پروردگار شما نيستم؟ قالوا بلى: گفتند آرى»، اين است معناى آيه شريفه و ديگر آن اشكالاتى كه بر كلام مثبتين عالَم ذَر وارد مى شد، بر آن وارد نمى شود.  

ايشان از آيه و روايات، عالَم ذَرى فهميده بودند كه تقدم زمانى بر اين عالَم دارد، ليكن در معنايى كه ما از آيه شريفه و از ساير آيات فهميديم، تقدم زمانى نيست، نشأتى است كه به حسب زمان، هيچ انفكاك و جدایى از نشأت دنيوى ندارد، بلكه با آن و محيط به آن است، و تقدمى كه بر آن دارد، مانند تقدم «كُن» بر «فيكون» است. پس آن محذورها و اشكالاتى كه در تقدم زمانى بود، در اين وجه راه ندارد.

و همچنين اشكالاتى هم كه بر گفتار منكران عالَم ذَر، در تفسير آيه مورد بحث، وارد مى شد، بر اين وجه وارد نمى شود. ايشان آيه شريفه را به حالت وجود نوع انسانى در نشأت دنيا تفسير كرده بودند، و ما بر كلام ايشان اشكال كرده و گفتيم: اين توجيه، مخالف با جمله «و إذ أخذ ربك» است.  

و نيز مستلزم اين است كه إشهاد را، مجازا حمل بر تعريف كنيم و نيز سؤال «ألستُ بربكم»، و جواب «قالوا بلى شهدنا» را، حمل بر زبان حال كنيم، و حال آن كه چنين نيست، و اين گفت و شنود، مربوط به نشأت دنيا نبوده، بلكه ظرف آن سابق بر ظرف دنيا است، و إشهاد هم، معناى حقيقی اش اراده شده، و خطاب هم زبان حال نيست، بلكه خطاب حقيقى است.

«'''و إذ أخذ ربك'''» - يعنى: بيان سابق را براى اهل كتاب تتميم نموده و داستان أخذ ميثاق را بر ايشان نقل كن و يا براى مردم نقل كن، آن بيانى را كه اين سوره به خاطر آن نازل شده و آن، اين است كه براى خدا عهدى است بر گردن بشر، كه از آن عهد بازخواست خواهد كرد، و اين كه بيشتر مردم با اين كه حجت بر ايشان تمام شده، به آن عهد وفا نمى كنند.

و اين معنا، ظاهر برخى از آيات قرآنى، از قبيل آيه: «و إن من شئ إلا يسبح بحمده ولكن لا تفقهون تسبيحهم» است.

«'''ألستُ بربّكم قالوا بلى شهدنا'''»: - همان طورى كه گفتيم، اين خطاب و جواب، از باب زبان حال نيست، بلكه خطابى است حقيقى و كلامى است الهى، مگر كلام چيست؟ كلام، عبارت است از: «القائاتى كه بر معناى مورد نظر دلالت كند»، و خداى تعالى هم كارى كرده و در نهاد بشر القائاتى كرده است، كه بشر مقصود خدا را از آن فهميده و درك مى كند كه بايد به ربوبيت پروردگارش اعتراف نموده، و به اين عهد ازلى وفا كند.

«'''أن تقولوا يوم القيامة إنا كنا عن هذا غافلين'''» - خطاب در اين جمله، به مخاطبان در جمله: «ألستُ بربكم»، و به همان كسانى است كه گفتند: «بلى شهدنا»، و به مقتضاى اين آيه، بشر در قيامت إشهاد و خطاب خدا و اعتراف خود را به معاينه مى بيند و درك مى كند، هرچند در دنيا، از آن و از ماسواى معرفت غافل بوده.  

احتمال هم دارد كه خطاب در آيه، راجع به ما باشد كه مخاطب به آيات قرآنى هستيم، و بخواهد بفرمايد: ما اين عمل را با شما گروه مخاطبان انجام داديم، تا فرداى قيامت چنين و چنان نگوييد؛ وليكن احتمال اول به ذهن نزديك تر است، و قرائت «أن يقولوا»، به لفظ غيبت هم آن احتمال را تأييد مى كند.

«'''أو تقولوا إنما أشرك آباؤنا من قبل'''» - اين جمله، حكايت حجتى است كه بنا به فرض انحصار إشهاد و أخذ ميثاق در پدران ممكن بود فرزندان (ذريه) به آن تمسك كنند، همچنان كه جمله «أن تقولوا»، حجت جميع مردم از پدران و فرزندان است، كه به فرض ترك إشهاد، ممكن بود به آن استدلال نمايند.

بنابراين، اگر در آن نشأت بالنسبه به ذريه إشهاد و أخذ ميثاق واقع نمى شد، لازمه اش، اين بود كه احدى از افراد ذريه اصلا راهى به سوى معرفت ربوبيت نداشته باشند،

و آن وقت معصيت شرك از ايشان فرض نداشت. زيرا اگر هم مشرك مى شدند، شركشان عمل پدرانشان محسوب مى شد. چون راهى جز پيروى از پدران و بار آمدن كوركورانه بر شرك آنان نداشتند. آن وقت صحيح بود بگويند: «إنما أشرك آباونا من قبل و كنا ذرية من بعدهم أفتهلكنا بما فعل المبطلون».

«'''و كذلك نفصل الآيات و لعلهم يرجعون'''»:

«تفصيل آيات»، به معناى جدا كردن آن ها از يكديگر است، تا معنا و مدلول هر يك، در جاى خود روشن شود، و در اثر اختلاط آن ها مختلط نگردد. و اين كه فرمود: «و لعلهم يرجعون»، عطف است بر مقدر و تقدير آيه، اين است كه: ما آيات را تفصيل داديم به منظور فلان و فلان و اين كه شايد ايشان از باطل به سوى حق بازگشت كنند.