تفسیر:المیزان جلد۱ بخش۲۷

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

و اگر بگویى: اين سخن مستلزم قول به قسر دائم است، و بطلان قسر دائم از ضروريات است، توضيح اين كه:

نفس مجرّد كه از بدن منقطع شده، اگر باز هم در طبيعتش امكان اين معنا باقى مانده باشد كه به وسيله افعال مادى بعد از تعلق به ماده، براى بار دوم باز هم استكمال كند، معلوم می شود مردن و قطع علاقه اش از بدن، قبل از به كمال رسيدن بوده، و مانند ميوه نارسى بوده كه از درخت چيده باشند، و معلوم است كه چنين كسى تا ابد از آنچه طبيعتش استعدادش را داشته، محروم می ماند، چون بنا نيست تمامى مُردگان دوباره به وسيله معجزه زنده شوند، و خلاء خود را پُر كنند، و محروميت دائمى، همان قسر دائمى است كه گفتيم محال است.

در پاسخ می گویيم: اين نفوسی كه در دنيا از قوّه به فعليت در آمده و به حدّى از فعليت رسيده و مُرده اند، ديگر امكان استكمالى در آينده و به طور دائم در آن ها باقى نمانده، بلكه يا همچنان بر فعليت حاضر خود مستقر مى گردند، و يا آن كه از آن فعليت در آمده، صورت عقليه مناسبى به خود مى گيرند، و باز به همان حدّ و اندازه باقى می مانند و خلاصه امكان استكمال بعد از مُردن تمام می شود.

پس انسانی كه با نفسى ساده مُرده، ولى كارهایى هم از خوب و بد كرده، اگر دير مى مُرد و مدتى ديگر زندگى مى كرد، ممكن بود براى نفس ساده خود، صورتى سعيده و يا شقيه كسب كند. و همچنين، اگر قبل از كسب چنين صورتى بميرد، ولى دو مرتبه به دنيا برگردد و مدتى زندگى كند، باز ممكن است زائد بر همان صورت كه گفتيم، صورتى جديد كسب كند.

و اگر برنگردد، در عالَم برزخ پاداش و يا كيفر كرده هاى خود را مى بيند، تا آن جا كه به صورتى عقلى مناسب با صورت مثالى قبلی اش در آيد. وقتى در آمد، ديگر آن امكان استكمال باطل گشته، تنها امكانات استكمال هاى عقلى برايش باقى می ماند، كه در چنين حالى اگر به دنيا برگردد، می تواند صورت عقليه ديگرى از ناحيه ماده و افعال مربوط به آن كسب كند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۱۴

مانند انبياء و اولياء، كه اگر فرض كنيم دوباره به دنيا برگردند، می توانند صورت عقليه ديگرى به دست آورند، و اگر برنگردند، جز آنچه در نوبت اول كسب كرده اند، كمال و صعود ديگرى در مدارج آن، و سير ديگرى در صراط آن، نخواهند داشت. (دقت فرمایيد).

و معلوم است كه چنين چيزى، قسر دائمى نخواهد بود، و اگر صرف اين كه (نفسى از نفوس می توانسته كمالى را به دست آورد، و به خاطر عمل عاملى و تأثير علت هاسى نتوانسته به دست بياورد و از دنيا رفته) قسر دائمى باشد، بايد بيشتر و يا همه حوادث اين عالَم - كه عالم تزاحم و موطن تضاد است - قسر دائمى باشد.

پس جميع اجزاء اين عالَم طبيعى، در همديگر اثر دارند و قسر دائمى، كه محال است، اين است كه در يكى از غريزه ها، نوعى از انواع اقتضاء نهاده شود كه تقاضا و يا استعداد نوعى از انواع كمال را داشته باشد، ولى براى ابد اين استعدادش به فعليت نرسيده باشد.

حال يا براى اين كه امرى در داخل ذاتش بوده كه او را از رسيدن به كمال باز داشته، و يا به خاطر امرى خارج از ذاتش بوده، كه استعداد به حسب غريزه او را باطل كرده، كه در حقيقت می توان گفت اين خود دادن غريزه و خوى باطل به كسى است كه مستعد گرفتن خوى كمال است، و جبلى كردن لغو و بيهوده كارى، در نفس اوست. (دقت فرمایيد).

و همچنين، اگر انسانى را فرض كنيم كه صورت انسانی اش به صورت نوعى ديگر از انواع حيوانات، از قبيل ميمون و خوك، مبدّل شده باشد، كه صورت حيوانيت روى صورت انسانی اش نقش بسته، و چنين كسى انسانى است خوك، و يا انسانى است ميمون، نه اين كه به كلّى انسانيتش باطل گشته، و صورت خوكى و ميمونى به جاى صورت انسانی اش نقش بسته باشد.

پس وقتى انسان در اثر تكرار عمل، صورتى از صور ملكات را كسب كند، نفسش به آن صورت متصور مى شود، و هيچ دليلى نداريم بر محال بودن اين كه نفسانيات و صورت هاى نفسانى، همان طور كه در آخرت مجسم می شود، در دنيا نيز از باطن به ظاهر در آمده و مجسم شود.

در سابق هم گفتيم كه: نفس انسانيت در اول حدوثش كه هيچ نقشى نداشت و قابل و پذيراى هر نقشى بود، مى تواند به صورت هاى خاصى متنوع شود، بعد از ابهام مشخص، و بعد از اطلاق مقيد شود. و بنابراين همان طور كه گفته شد، انسان مسخ شده، انسان است و مسخ شده، نه اين كه مسخ شده اى فاقد انسانيت باشد. (دقت فرمایيد).

در جرائد روز هم، از اخبار مجامع علمى اروپا و آمريكا چيزهایى می خوانيم كه امكان زنده شدن بعد از مرگ را تأييد مى كند، و همچنين مبدّل شدن صورت انسان را به صورت ديگر، يعنى مسخ را جائز می شمارد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۱۵

گو اين كه ما در اين مباحث، به اين گونه اخبار اعتماد نمى كنيم، ولیکن مى خواهيم تذكر دهيم كه اهل بحث از دانش پژوهان، آنچه را ديروز خوانده اند، امروز فراموش نكنند.

در اين جا ممكن است بگویى: بنابر آنچه شما گفتيد، راه براى تناسخ هموار شد، و ديگر هيچ مانعى از پذيرفتن اين نظريه باقى نمى ماند.

در جواب می گویيم: نه، گفتار ما هيچ ربطى به تناسخ ندارد. چون «تناسخ»، عبارت از اين است كه بگویيم: نفس آدمى بعد از آن كه به نوعى كمال استكمال كرد و از بدن جدا شد، به بدن ديگرى منتقل شود، و اين فرضيه ای است محال.

چون بدنى كه نفس مورد گفتگو می خواهد به آن منتقل شود، يا خودش نفس دارد و يا ندارد. اگر نفس داشته باشد، مستلزم آن است كه يك بدن داراى دو نفس بشود، و اين، همان وحدت كثير و كثرت واحد است (كه محال بودنش روشن است). و اگر نفسى ندارد، مستلزم آن است كه چيزی كه به فعليت رسيده، دوباره برگردد بالقوّه شود. مثلا پيرمرد برگردد كودك شود، (كه محال بودن اين نيز روشن است). و همچنين اگر بگوبيم: نفس تكامل يافته يك انسان، بعد از جدابى از بدنش، به بدن گياه و يا حيوانى منتقل شود، كه اين نيز، مستلزم بالقوّه شدن بالفعل است، كه بيانش گذشت.

بحث علمى و اخلاقى

در قرآن، از همه امت هاى گذشته، بيشتر داستان هاى بنى اسرائيل، و نيز به طوری كه گفته اند، از همه انبياء گذشته، بيشتر نام حضرت موسى «عليه السلام» آمده. چون مى بينيم نام آن جناب، در صد و سى و شش جاى قرآن ذكر شده، درست دو برابر نام ابراهيم «عليه السلام»، كه آن جناب هم، از هر پيغمبر ديگرى نامش بيشتر آمده. يعنى باز به طوری كه گفته اند، نامش در شصت و نُه مورد ذكر شده.

علتى كه براى اين معنا به نظر مى رسد، اين است كه اسلام دينى است حنيف، كه اساسش توحيد است، و توحيد را ابراهيم «عليه السلام» تأسيس كرد، و آنگاه خداى سبحان، آن را براى پيامبر گرامی اش محمّد «ص» به اتمام رسانيد و فرمود: «مِلَّةَ أبِيكُم إبرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ المُسلِمِينَ مِن قَبلُ: دين توحيد، دين پدرتان ابراهيم است، او شما را از پيش مسلمان ناميد»، و بنى اسرائيل در پذيرفتن توحيد، لجوج ترين امت ها بودند، و از هر امتى ديگر، بيشتر با آن دشمنى كردند، و دورتر از هر امت ديگرى از انقياد در برابر حق بودند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۱۶

همچنان كه كفار عرب هم كه پيامبر اسلام گرفتار آنان شد، دست كمى از بنى اسرائيل نداشتند، و لجاجت و خصومت با حق را به جایى رساندند كه آيه: «إنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيهِم ءَأنذَرتَهُم أم لَم تُنذِرهُم لَا يُؤمِنُونَ: كسانی كه كفر ورزيدند، چه انذارشان بكنى و چه نكنى، ايمان نمى آورند»، در حقشان نازل شد و هيچ قساوت و جفا، و هيچ رذيله ديگر از رذائل، كه قرآن براى بنى اسرائيل ذكر مى كند، نيست، مگر آن كه در كفار عرب نيز وجود داشت.

و به هر حال، اگر در قصه هاى بنى اسرائيل كه در قرآن آمده، دقت كنى و در آن ها باريك شوى و به اسرار خلقيات آنان پى ببرى، خواهى ديد كه مردمى فرورفته در ماديات بودند، و جز لذائذ مادى و صورى، چيزى ديگرى سرشان نمی شده. امتى بوده اند كه جز در برابر لذات و كمالات مادى تسليم نمی شدند، و به هيچ حقيقت از حقائق ماوراء حس ايمان نمى آوردند، همچنان كه امروز هم، همين طورند.

و همين خوى، باعث شده كه عقل و اراده شان در تحت فرمان و انقياد حس و ماده قرار گيرد، و جز آنچه را كه حس و ماده تجويز كند، جایز ندانند، و به غير آن را اراده نكنند. و باز همين انقياد در برابر حس، باعث شده كه هيچ سخنى را نپذيرند، مگر آن كه حس آن را تصديق كند، و اگر دست حس به تصديق و تكذيب آن نرسيد، آن را نپذيرند، هرچند كه حق باشد.

و باز اين تسليم شدنشان در برابر محسوسات، باعث شده كه هرچه را ماده پرستى صحيح بداند و بزرگان، يعنى آن ها كه ماديات بيشتر دارند، آن را نيكو بشمارند، قبول كنند، هرچند كه حق نباشد. نتيجه اين پستى و كوتاه فكری شان هم اين شد كه:

در گفتار و كردار خود، دچار تناقض شوند. مثلا مى بينيم كه از يكسو در غير محسوسات، دنباله روى ديگران را تقليد كوركورانه خوانده، مذمت مى كنند، هرچند كه عمل، عمل صحيح و سزاوارى باشد. و از سوى ديگر، همين دنباله روى را اگر در امور محسوس و مادى و سازگار با هوسرانی هايشان باشد، مى ستايند، هرچند كه عمل، عملى زشت و خلاف باشد.

يكى از عواملى كه اين روحيه را در يهود تقويت كرد، زندگى طولانى آنان در مصر، و در زير سلطه مصريان است، كه در اين مدت طولانى، ايشان را ذليل و خوار كردند و برده خود گرفته، شكنجه دادند و بدترين عذاب ها را چشاندند. فرزندانشان را می كشتند، و زنانشان را زنده نگه می داشتند، كه همين خود عذابى دردناك بود، كه خدا بدان مبتلاشان كرده بود.

و همين وضع باعث شد جنس يهود، سرسخت بار بيايند و در برابر دستورات انبياءشان، انقياد نداشته، گوش به فرامين علماى ربانى خود ندهند، با اين كه آن دستورات و اين فرامين، همه به سود معاش و معادشان بود. (براى اين كه كاملا به گفته ما واقف شويد، مواقف آنان با موسى «عليه السلام» و ساير انبياء را از نظر بگذرانيد).

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۱۷

و نيز آن روحيه باعث شد كه در برابر مغرضان و گردنكشان خود، رام و منقاد باشند، و هر دستورى را از آن ها اطاعت كنند.

امروز هم حق و حقيقت در برابر تمدن مادى كه ارمغان غربى ها است، به همين بلا مبتلا شده. چون اساس تمدن نامبرده، بر حس و ماده است، و از ادله ای كه دور از حس اند، هيچ دليلى را قبول نمى كند، و در هر چيزی كه منافع و لذائذ حسى و مادى را تأمين كند، از هيچ دليلى سراغ نمى گيرد، و همين باعث شده كه احكام غريزى انسان، به كلى باطل شود، و معارف عاليه و اخلاق فاضله از ميان ما رخت بربندد، و انسانيت در خطر انهدام، و جامعه بشر در خطر شديدترين فساد قرار گيرد، كه به زودى همه انسان ها به اين خطر واقف خواهند شد، و شرنگ تلخ اين تمدن را خواهند چشيد.

در حالی كه بحث عميق در اخلاقيات، خلاف اين را نتيجه می دهد. آرى، هر سخنى و دليلى قابل پذيرش نيست، و هر تقليدى هم مذموم نيست.

توضيح اين كه: نوع بشر بدان جهت كه بشر است، با افعال ارادى خود كه متوقف بر فكر و اراده اوست، به سوى كمال زندگی اش سير مى كند. افعالی كه تحققش بدون فكر محال است.

پس فكر يگانه اساس و پايه ای است كه كمال وجودى و ضرورى انسان بر آن پايه بنا می شود. پس انسان چاره اى جز اين ندارد، كه درباره هر چيزی كه ارتباطى با كمال وجودى او دارد، چه ارتباط بدون واسطه و چه با واسطه، تصديق هایى عملى و يا نظرى داشته باشد، و اين تصديقات، همان مصالح كليه ای است كه ما افعال فردى و اجتماعى خود را با آن ها تعليل مى كنيم. و يا قبل از اين كه افعال را انجام دهيم، نخست افعال را با آن مصالح در ذهن مى سنجيم، و آنگاه با خارجيت دادن به آن افعال، آن مصالح را به دست مى آوريم. (دقت فرمایيد).

از سوى ديگر، در نهاد انسان اين غريزه نهفته شده كه: همواره به هر حادثه بر می خورد، از علل آن جستجو كند. و نيز هر پديده اى كه در ذهنش هجوم مى آورد، علتش را بفهمد و تا نفهمد، آن پديده ذهنى را در خارج تحقق ندهد. پس هر پديده ذهنى را وقتى تصميم مى گيرد در خارج ايجاد كند، كه علتش هم در ذهنش وجود داشته باشد. و نيز درباره هيچ مطلب علمى و تصديق نظرى، داورى ننموده و آن را نمى پذيرد، مگر وقتى كه علت آن را فهميده باشد و به اتكاء آن علت، مطلب نامبرده را بپذيرد.

اين وضعى است كه انسان دارد، و هرگز از آن تخطى نمى كند. و اگر هم به مواردى برخوريم كه بر حسب ظاهر برخلاف اين كليت باشد، باز با دقت نظر و باريك بينى، شبهه ما از بين مى رود و پى مى بريم كه در آن مورد هم، جستجوى از علت وجود داشته، چون اعتماد و طمأنينه به علت، امرى است فطرى و چيزی كه فطرى شد، ديگر اختلاف و تخلف نمى پذيرد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۱۸

و همين داعى فطرى، انسان را به تلاش هایى فكرى و عملى وادار كرد، كه مافوق طاقتش بود. چون احتياجات طبيعى او، يكى دو تا نبود، و يك انسان به تنهایى نمى توانست همه حوائج خود را بر آورد، در همه آن ها عمل فكرى انجام داده، و به دنبالش عمل بدنى هم انجام دهد، و در نتيجه همه حوائج خود را تأمين كند.

چون نيروى طبيعى شخص او، وافى به اين كار نبود. لذا فطرتش راه چاره اى پيش پايش گذاشت و آن، اين بود كه به زندگى اجتماعى متوسل شود، و براى خود تمدنى به وجود آورد، و حوائج زندگى را در ميان افراد اجتماع تقسيم كند، و براى هر يك از ابواب حاجات، طایفه اى را موكل سازد. عينا مانند يك بدن زنده، كه هر عضو از اعضاء آن، يك قسمت از حوائج بدن را بر مى آورد، و حاصل كار هر يك عايد همه می شود.

از سوى ديگر، حوائج بشر حدّ معينى ندارد، تا وقتى بدان رسيد، تمام شود، بلكه روز به روز، بر كميت و كيفيت آن ها افزوده مى گردد، و در نتيجه فنون و صنعت ها، و علوم، روز به روز، انشعاب نوى به خود مى گيرد، ناگزير براى هر شعبه از شعب علوم و صنايع، به متخصصان احتياج پيدا مى كند، و در صدد تربيت افراد متخصص بر مى آيد.

آرى، اين علومى كه فعلا از حدّ شمار در آمده، بسيارى از آن ها در سابق يك علم شمرده می شد، و همچنين صنايع گونه گون امروز، كه هر چند تاى از آن، در سابق جزء يك صنعت بود، و يك نفر متخصص در همه آن ها بود، ولى امروز همان يك علم و يك صنعت ديروز، تجزيه شده، هر باب و فصل، از آن علم و صنعت، علمى و صنعتى جداگانه شده. مانند علم طب، كه در قديم يك علم بود، و جزء يكى از فروع طبيعيات به شمار مى رفت، ولى امروز به چند علم جداگانه تقسيم شده، كه يك فرد انسان (هر قدر هم نابغه باشد)، در بيشتر از يكى از آن علوم تخصص پيدا نمى كند.

و چون چنين بود، باز با الهام فطرتش، ملهم شد به اين كه در آنچه كه خودش تخصص دارد، به علم و آگهى خود عمل كند، و در آنچه كه ديگران در آن تخصص دارند، از آنان پيروى نموده، به تخصص و مهارت آنان اعتماد كند.

اين جاست كه می گویيم: بناى عقلاى عالَم بر اين است كه هر كس، به اهل خبره در هر فن مراجعه نمايد، و حقيقت و واقع اين مراجعه، همان «تقليد» اصطلاحى است كه معنايش، اعتماد كردن به دليل اجمالى هر مسئله ای است، كه دسترسى به دليل تفصيلى آن، از حدّ و حيطه طاقت او بيرون است.

همچنان كه به حكم فطرتش، خود را محكوم می داند به اين كه در آنچه كه در وُسع و طاقت خودش است، به تقليد از ديگران اكتفاء ننموده، خودش شخصا به بحث و جستجو پرداخته، دليل تفصيلى آن را به دست آورد، و ملاك در هر دو باب، اين است كه:

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۱۹

آدمى از غير علم پیروی نكند. اگر قدرت بر اجتهاد دارد، به حكم فطرتش، بايد به اجتهاد و تحصيل دليل تفصيلى، و علت هر مسئله كه مورد ابتلاى اوست، بپردازد. و اگر قدرت بر آن ندارد، از كسى كه به آن مسئله علم دارد، تقليد كند.

و از آن جایی كه محال است فردى از نوع انسانى يافت شود، كه در تمامى شئون زندگى تخصص داشته باشد، و آن اصولى را كه زندگی اش متكى بدان ها است، مستقلا اجتهاد و بررسى كند، قهرا محال خواهد بود كه انسانى يافت شود كه از تقليد و پيروى غير، خالى باشد، و هر كس خلاف اين معنا را ادعا كند، و يا درباره خود پندارى غير اين داشته باشد، يعنى می پندارد كه در هيچ مسئله از مسائل زندگى تقليد نمى كند، در حقيقت سند سفاهت خود را دست داده.

بله تقليد در آن مسائلى كه خود انسان می تواند به دليل و علتش پى ببرد، تقليد كوركورانه و غلط است، همچنان كه اجتهاد در مسئله اى كه اهليت ورود بدان مسئله را ندارد، يكى از رذائل اخلاقى است، كه باعث هلاكت اجتماع مى گردد، و مدينه فاضله بشرى را از هم مى پاشد.

پس افراد اجتماع نمى توانند در همه مسائل مجتهد باشند و در هيچ مسئله اى تقليد نكنند، و نه می توانند در تمامى مسائل زندگى مقلد باشند، و سراسر زندگی شان، پيروى محض باشد. چون جز از خداى سبحان، از هيچ كس ديگر نبايد اين طور پيروى كرد. يعنى پيرو محض بود، بلكه در برابر خداى سبحان، بايد پيرو محض بود، چون او يگانه سببى است كه ساير اسباب، همه به او منتهى می شود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۲۰

آيات ۷۵ - ۸۲ سوره بقره

أَ فَتَطمَعُونَ أَن يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَ قَدْ كانَ فَرِيقٌ مِّنْهُمْ يَسمَعُونَ كلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ(۷۵)

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونهُم بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُم بِهِ عِندَ رَبِّكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ(۷۶)

أَوَ لا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَ مَا يُعْلِنُونَ(۷۷)

وَ مِنهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلّا أَمَانىَّ وَ إِنْ هُمْ إِلّا يَظُنُّونَ(۷۸)

فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَاب بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشترُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَت أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا يَكْسِبُونَ(۷۹)

وَ قَالُوا لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلّا أَيَّاماً مَّعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِندَ اللَّهِ عَهْداً فَلَن يُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلى اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ(۸۰)

بَلى مَن كَسبَ سيِّئَةً وَ أَحَاطت بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولَئك أَصحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ(۸۱)

وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئك أَصحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ(۸۲)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۲۱ «ترجمه آيات »

آيا طمع داريد كه اينان به شما ايمان آورند، با اين كه طایفه اى از ايشان كلام خدا را مى شنيدند و سپس با علم بدان و با اين كه آن را مى شناختند، تحريفش مى كردند. (۷۵)

و چون مؤمنان را مى بينند، گويند: ما ايمان آورده ايم و چون با يكديگر خلوت مى كنند، می گويند: چرا ايشان را به اسراری كه مايه پيروزى آنان عليه شماست، آگاه مى كنيد، تا روز قيامت، نزد پروردگارتان عليه شما احتجاج كنند، چرا تعقل نمى كنيد؟ (۷۶)

آيا اينان نمى دانند كه خدا به آنچه كه پنهان می دارند، مانند آنچه آشكار مى كنند، آگاه است؟! (۷۷)

و پاره اى از ايشان، بی سوادهایى هستند كه علمى به كتاب ندارند و از يهودى گرى نامى به جز مظنّه و پندار، دليلى ندارند. (۷۸)

پس واى به حال كسانی كه كتاب را با دست خود مى نويسند و آنگاه مى گويند اين كتاب از ناحيه خداست، تا به اين وسيله بهایى اندك به چنگ آورند. پس واى بر ايشان از آنچه كه دست هاشان نوشت، و واى بر آنان از آنچه به كف آوردند. (۷۹)

و گفتند: آتش جز چند روزى به ما نمى رسد، بگو مگر از خدا عهدى در اين باره گرفته ايد كه چون خدا خلف عهد نمى كند، چنين قاطع سخن می گویيد و يا آن كه عليه خدا چيزى می گویيد كه علمى بدان نداريد؟ (۸۰)

بله، كسى كه گناه مى كند تا آن جا كه آثار گناه بر دلش احاطه يابد، اين چنين افراد اهل آتش اند و بيرون شدن از آن، برايشان نيست. (۸۱)

و كسانی كه ايمان آورده و عمل صالح مى كنند، اهل بهشت اند و ايشان نيز، در بهشت جاودانند. (۸۲)

«بيان آيات »

سياق اين آيات، مخصوصا ذيل آن ها، اين معنا را دست می دهد كه:

يهوديان عصر بعثت در نظر كفار، و مخصوصا كفار مدينه كه همسايگان يهود بودند، از پشتيبانان پيامبر اسلام شمرده می شدند. چون يهوديان، علم دين و كتاب داشتند، و لذا اميد به ايمان آوردن آنان، بيشتر از اقوام ديگر بود، و همه توقع اين را داشتند كه فوج فوج به دين اسلام در آيند، و دين اسلام را تأييد و تقويت نموده، نور آن را منتشر، و دعوتش را گسترده سازند.

ولیكن بعد از آن كه رسول خدا «ص» به مدينه مهاجرت كرد، يهود از خود رفتارى را نشان داد، كه آن اميد را به يأس ‍ مبدّل كرد، و به همين جهت، خداى سبحان در اين آيات مى فرمايد: «أفَتَطمَعُونَ أن يُؤمِنُوا لَكُم وَ قَد كَانَ فَرِيقٌ مِنهُم يَسمَعُونَ كَلَامَ اللّه: يعنى آيا انتظار داريد كه يهود به دين شما ايمان بياورد، در حالی كه يك عده از آنان، بعد از شنيدن آيات خدا و فهميدنش، آن را تحريف كردند».

و خلاصه كتمان حقايق و تحريف كلام خدا، رسم ديرينه اين طایفه است. پس ‍ اگر نكول آنان را از گفته هاى خودشان مى بينند، و مى بينيد كه امروز سخنان ديروز خود را حاشا مى كنند، خيلى تعجب نكنيد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۲۲

«أفَتَطمَعُونَ أن يُؤمِنُوا لَكُم»: در اين آيه، التفاتى از خطاب به بنى اسرائيل، خطاب به رسول خدا «ص» و مسلمانان به كار رفته، و با اين كه قبلا همه جا خطاب به يهود بود، در اين آيه، يهود غايب فرض شده.

و گويا وجهش اين باشد كه: بعد از آن كه داستان «بقره» را ذكر كرد، و در خود آن داستان، ناگهان روى سخن از يهود برگردانيد و يهود را غايب فرض كرد، براى اين كه داستان را از تورات خود دزديده بودند، لذا در اين آيه، خواست تا همان سياق غيبت را ادامه داده، بيان را با سياق غيبت تمام كند، و در سياق غيبت، به تحريف توراتشان اشاره نمايد. لذا ديگر روى سخن به ايشان نكرد، و بلكه ايشان را غايب گرفت.

«وَ إذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إذَا خَلَا...»: در اين آيه شريفه، دو جمله شرطيه مدخول «إذَا» واقع شده، ولى تقابلى ميان آن دو نشده. يعنى نفرموده: «چون مؤمنان را مى بينند، می گويند: ايمان آورديم، و چون با يكدگر خلوت مى كنند، می گويند: ايمان نياورديم»، بلكه فرموده: «چون مؤمنان را مى بينند، می گويند: ايمان آورديم و چون با يكدگر خلوت مى كنند، مى گويند چرا از بشارت هاى تورات براى مسلمانان نقل مى كنيد و به اصطلاح، سوژه به دست مسلمانان می دهيد»؟ و بدين جهت اين طور فرمود، تا دو مورد از جرائم و جهالت آنان را بيان كرده باشد.

به خلاف آيه: «وَ إذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إذَا خَلَوا إلَى شَيَاطِينِهِم قَالُوا إنَّا مَعَكُم إنَّمَا نَحنُ مُستَهزِؤُن»، كه ميان دو جمله شرطيه، مقابله شده است.

پرده برداری خداوند، از دو عمل جاهلانه قوم يهود

و دو جريمه و جهالت يهوديان، كه در آيه مورد بحث بدان اشاره شده، يكى «نفاق» ايشان است، كه در ظاهر اظهار ايمان مى كنند، تا خود را از اذيت و طعن و قتل حفظ كنند. و دوم اين است كه خواستند حقيقت و منويات درونى خود را از خدا بپوشانند، و خيال كردند اگر پرده پوشى كنند، می توانند امر را بر خدا مشتبه سازند، با اين كه خدا به آشكار و نهان ايشان آگاه است، همچنان كه در اين آيه، از سخنان محرمانه ايشان خبر داد.

به طوری كه از لحن كلام بر مى آيد، جريان از اين قرار بوده كه:

عوام ايشان از ساده لوحى، وقتى به مسلمانان مى رسيده اند، اظهار مسرّت می كردند، و پاره اى از بشارت هاى تورات را به ايشان مى گفتند، و يا اطلاعاتى در اختيار مى گذاشتند، كه مسلمانان از آن ها، براى تصديق نبوت پيامبرشان استفاده مى كردند، و رؤسايشان، از اين كار نهى مى كردند و مى گفتند:

اين خود فتحى است كه خدا براى مسلمانان قرار داده، و ما نبايد آن را براى ايشان فاش سازيم. چون با همين بشارت ها - كه در كتب ماست - نزد پروردگار خود، عليه ما احتجاج خواهند كرد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۲۳

گویا خواسته اند بگويند: اگر ما اين بشارت ها را در اختيار مسلمانان قرار ندهيم، - العياذُ بِاللّّه - خود خدا اطلاع ندارد، كه موسى «علیه السلام» ما را به پيروى پيامبر اسلام سفارش كرده، و چون اطلاع ندارد، ما را با آن مؤاخذه نمى كند، و معلوم است كه لازمۀ اين حرف، اين است كه خدای تعالى، تنها آنچه آشكار است، بداند و از نهانی ها خبر نداشته باشد، و به باطن امور، علمى نداشته باشد و اين، نهايت درجه جهل است.

لذا خداى سبحان، با جملۀ «أوَ لَا يَعلَمُونَ أنَّ اللّهَ يَعلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَ مَا يُعلِنُونَ» الخ، اين پندار غلطشان را رد مى كند. چون اين نوع علم - يعنى علم به ظواهر امور به تنهایى و جهل به باطن آن، علمى است كه بالاخره منتهى به حس می شود و حس، احتياج به بدن مادى دارد. بدين كه مجهز به آلات و ابزار احساس، از چشم و گوش و امثال آن باشد. و باز بدين كه مقيد به قيود زمان و مكان، و خود مولود علل ديگرى مانند خود مادى باشد، و چيزی كه چنين است، مصنوع است، نه صانع عالم.

ريشه مادى عقايد يهود

و اين جريان يكى از شواهد بيان قبلى ما است، كه گفتيم بنى اسرائيل به خاطر اين كه براى ماده اصالت قائل بودند، درباره خدا هم به احكام ماده حكم مى كردند، و او را موجودى فعال در ماده مى پنداشتند. چيزی كه هست، موجودی كه قاهر بر عالم ماده است، اما عينا مانند يك علت مادى، و قاهر بر معلول مادى.

البته اين طرز فكر، اختصاص به يهود نداشت، بلكه هر اهل ملت ديگر هم كه اصالت را براى ماده قائل بوده و قائل هستند، آن ها نيز درباره خداى سبحان حكمى نمى كنند، مگر همان احكامی كه براى ماديات، و بر طبق اوصاف ماديات مى كنند، اگر براى خدا حيات و علم و قدرت و اختيار و اراده و قضاء و حكم و تدبير، امر و ابرام قضاء و احكامى ديگر، قائل اند، آن حيات و علم و قدرت و اوصافى را قائل اند كه براى يك موجود مادى قائل اند، و اين دردى است بى درمان، كه نه آيات خدا درمانش مى كند، و نه انذار انبياء: «وَ مَا تُغنِى الآيَاتُ وَ النُّذُرُ عَن قَومٍ لَا يُؤمِنُونَ».

حتى اين طبقه از دينداران، كار را به جایى رساندند و درباره خدا احكامى جارى ساختند، كه حتى كسانى هم كه دين آنان را ندارند و هيچ بهره اى از دين حق و معارف حقه آن ندارند، طرز تفكر آنان را مسخره كردند. از آن جمله گفتند: مسلمانان از پيامبر خود روايت مى كنند كه خدا آدم را به شكل و قيافه خودش آفريده، و خودشان هم كه امت آن پيامبرند، خدا را به شكل آدم مى آفرينند.

پس امر اين مادى گرايان، دائر است بين اين كه همه احكام ماده را براى پروردگار خود اثبات كنند، همچنان كه مشبّهه از مسلمانان، و همچنين ديگران كه به عنوان مشبهه شناخته نشده اند، اين كار را

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۲۴

کرده و می کنند، و بين اين كه اصلا از اوصاف جمال خداوندى، هيچ چيز را نفهمند، و اوصاف جمال او را به اوصاف سلبى ارجاع داده، بگويند: الفاظى كه اوصاف خدا را بيان مى كند، در حق او به اشتراك لفظى استعمال می شود، و اين كه می گویيم: خدا موجودى است، ثابت، عالم، قادر، حىّ، وجود و ثبوت و علم و قدرت و حيات او معنایى دارد، كه ما نمى فهميم و نمى توانيم بفهميم. ناگزير بايد معانى اين كلمات را به امورى سلبى ارجاع دهيم. يعنى بگویيم: خدا معدوم و زايل و جاهل و عاجز و مُرده نيست.

اين جاست كه صاحبان بصيرت بايد عبرت گيرند، كه انس به ماديات كار آدمى را به كجا مى كشاند؟ چون اين طرز فكر از اين جا سر در مى آورد كه به خدایى ايمان بياورند، كه اصلا او را درك نكنند، و خدایى را بپرستند كه او را نشناسند و نفهمند، و ادعایى كنند كه نه خودشان آن را تعقل كرده باشند، و نه احدى از مردم.

با اين كه دعوت دينى با معارف حقه خود، بطلان اين اباطيل را روشن كرده، از يكسو به عوام مردم اعلام داشته: در ميان دو اعتقاد باطل تشبيه و تنزيه سخن حق و لب حقيقت را رعايت كنند. يعنى درباره خداى سبحان اين طور بگويند كه: او چيزى است، نه چون چيزهاى ديگر، و او علمى دارد، نه چون علوم ما، و قدرتى دارد، نه چون قدرت ما، و حياتى دارد، نه چون حيات ما، اراده مى كند، اما نه چون ما، و سخن می گويد، ولى نه چون ما، با باز كردن دهان.

و از سوى ديگر، به خواص اعلام داشته تا در آياتش تدبّر و در دينش تفقه كنند، و فرموده: «هَل يَستَوِى الَّذِينَ يَعلَمُونَ وَ الَّذِينَ لَا يَعلَمُونَ إنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الألبَاب: آيا آنان كه می دانند، برابرند با كسانی كه نمی دانند؟ نه، تنها كسانى متذكر می شوند كه صاحبان عقل اند».

و از سوى ديگر، در تكاليف، طایفه عوام و طایفه خواص را يكسان نگرفته، و به يك جور تكاليف را متوجه ايشان نكرده، و اين است وضع تعليم آن دينى كه به ايشان و در حق ايشان نازل شده، مگر آن كه اصلا كارى با دين نداشته باشند، و گرنه اگر بخواهند دين خدای را محفوظ نگه بدارند، راه براى همه هموار است.

«وَ مِنهُم أُمِيُّونَ لَا يَعلَمُونَ الكِتَابَ إلَّا أمَانِىَّ »: كلمۀ «أُمِّى»، به معناى كسى است كه قادر بر خواندن و نوشتن نباشد، كه اگر بخواهيم با زبان روز ترجمه اش كنيم، بچه ننه می شود، و از اين جهت چنين كسانى را «أُمّى: بچه ننه» خوانده اند، كه مِهر و عاطفه مادرى باعث شده كه او را از فرستادن به مدرسه باز بدارد، و در نتيجه از تعليم و تربيت استاد محروم بماند، و تنها مربّى او، همان مادرش باشد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱ صفحه : ۳۲۵

و كلمۀ «أمَانِىّ»، جمع «أمنيه» است، كه به معناى اكاذيب است، و حاصل معناى آيه، اين است كه: ملت يهود، يا افراد باسوادى هستند، كه خواندن و نوشتن را می دانند، ولى در عوض به كتب آسمانى خيانت مى كنند، و آن را تحريف می نمايند، و يا مردمى بى سواد و اُمى هستند، كه از كتب آسمانى هيچ چيز نمی دانند، و مشتى اكاذيب و خرافات را به عنوان كتاب آسمانى پذيرفته اند.

«فَوَيلٌ لِلَّذِينَ يَكتُبُونَ»: كلمۀ «ويل»، به معناى هلاكت و عذاب شديد، و نيز به معناى اندوه و خوارى و پستى است، و نيز هر چيزى را كه آدمى سخت از آن حذر مى كند، «ويل» می گويند، و كلمۀ «إشتراء»، به معناى خريدن است.

«فَوَيلٌ لَهُم مِمَّا كَتَبَت أيدِيهِم وَ وَيلٌ لَهُم»: ضميرهاى جمع در اين آيه، يا به بنى اسرائيل بر مى گردد، و يا تنها به كسانی كه تورات را تحريف كردند. براى هر دو وجهى است، ولى بنابر وجه اول، «ويل» متوجه عوام بى سوادشان نيز می شود.

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←