تفسیر:المیزان جلد۶ بخش۱۴

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

بیان مقصود از «سوگند لغو» و کفّارۀ شکستن قسم، در آیه شریفه

« لا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فى أَيْمَانِكُمْ وَ لَكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا عَقَّدتُّمُ الاَيْمانَ »:

«لغو»، چيزى را گويند كه اثرى از آثار عملى بر آن مترتب نشود، و «أيمان»، جمع «يمين»، و به معناى سوگند است.

راغب، در مفردات گفته است: «يمينى» كه به معناى قسم است، استعاره است از «يمين» به معناى دست، به اعتبار كارهایى كه شخص معاهد و صاحب سوگند و غير او انجام مى دهند. و «يمين» به اين معنا، در چند جاى قرآن به كار رفته.

از آن جمله مى فرمايد: «أم لَكُم أيمَانٌ عَلَينَا بَالِغَةٌ إلَى يَومِ القِيَامَة». و نيز مى فرمايد: «وَ أقسَمُوا بِاللّهِ جَهدَ أيمَانِهِم». و نيز مى فرمايد: «لَا يُؤاخِذُكُمُ اللهُ بِاللَّغوِ فِى أيمَانِكُم». و «عَقَّدتُم» را اگر با تشديد «قاف» بخوانيم، از تعقيد و به معناى مبالغه در عقد و گره زدن است، وليكن «عَقَدتُم»، به تخفيف هم قرائت شده. «فِى أيمَانِكُم»، متعلق است به جملۀ «لَا یُؤاخِذُكُم»، يا به جملۀ «بِاللَّغو»، البته دومى به صحت نزديك تر است.

و تقابلى كه بين دو جملۀ «بِاللَّغوِ فِى أيمَانِكُم»، و جملۀ «بِمَا عَقَّدتُمُ الأيمَان» هست، مى رساند كه مراد از «لغو» در سوگندها، سوگندهاى بيهوده ای است كه غرض از آن ها، عقد و پيمان و معاهده اى نباشد، و صرفا از روى عادت يا سبب ديگرى بر زبان جارى شود.

و «سوگند لغو»، عبارت است از: همان گفتن «نه والله»، و «آرى والله»، كه مخصوصا در معامله ها و خريد و فروش ها، بيشتر بر زبان جريان مى يابد. و اما سوگندهایى كه به منظور عقد و التزام به عملى و يا به ترك آن بر زبان جارى مى شود، مثلا گفته مى شود: «و الله، فلان عمل نيك را انجام مى دهم»، و يا «و الله، فلان عمل زشت را ترك مى كنم»، سوگند لغو نيستند.

اين است آنچه از ظاهر آيه استفاده مى شود، و اين منافات ندارد با اين كه شارع مقدس، گفتن: «و الله، فلان حرام را مرتكب»، و يا «و الله، فلان واجب را ترك مى كنم»، را جزو سوگند لغو بشمارد، و اثرى براى آن قائل نشود، و بفرمايد: «هر عملى كه سوگند بر انجام آن و يا ترك آن خورده مى شود، بايد آن عمل و يا آن ترك رجحان و حسن داشته باشد، و گرنه لغو و بى اثر است». زيرا اين حكمى است كه از ناحيه سنت به حكم قرآن ضميمه و ملحق شده است، و لازم نيست آنچه را كه سنت بر آن دلالت دارد، قرآن نيز بخصوص آن دلالت كند.

ممكن است كسى خيال كند كه جملۀ «وَ لَكِن يُؤاخِذُكُم بِمَا عَقَّدتُمُ الأيمَان»، دليل است بر اين كه سوگند همين كه در عقد و التزام به كار رفت، صحيح و مؤثر و مورد مؤاخذه است، چون مطلق است و شامل مى شود جایى را كه رجحان داشته باشد، و مواردى را كه فاقد رجحان باشد. وليكن اين خيال باطل است و در آيه چنين دلالتى نيست. براى اين كه آيه سوگندى را مى گويد كه بر حسب موازين شرع، صحيح و ممضى باشد، زيرا در ذيل آيه، اين جمله است: «وَ احفَظُوا أيمَانَكُم»، و اگر مراد مطلق سوگند بود، لازمه اش، اين بود كه در اين ذيل فرموده باشد: «مطلق سوگند را، چه داراى رجحان باشد و چه نباشد، حفظ كنيد»، و حال آن كه شارع از اين دو، يكى را كه همان فاقد رجحان است، لغو فرموده.

پس معين شد كه در صدر آيه، مراد از «سوگند لغو»، سوگندى است كه عقد و التزام نداشته باشد، و سوگندهایى كه عقد و التزام دارد، سوگند لغو نيست.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۶۴

« فَکَفَّارَتُهُ إطعَامُ عَشرَةِ مَسَاكينَ ... أَوْ تحْرِيرُ رَقَبَةٍ »:

«كفّاره»، عبارت است از عملى كه به وجهى از وجوه، زشتى معصيت را بپوشاند، و اصل اين كلمه از «كفر» است، كه به معناى پوشاندن است. خداى تعالى مى فرمايد: «نُكَفِّر عَنكُم سَيِّئَاتِكُم». راغب گفته است: «كفّاره»، چيزى است كه گناه را بپوشاند، و از همين باب است كفاره سوگند: «فَكَفَّارَتُهُ». اين كفاره به يك اعتبار از متفرعات سوگند است، و آن اعتبار مقدّر و عبارت است از شكستن سوگند، و تقدير اين است: «فَإن حَنَثتُم فَكَفَّارَتُهُ: اگر سوگند را شكستيد، كفاره اش اين است كه فلان طور كنيد». چون از خود لفظ «كفّاره»، گناهى كه كفاره دارد، فهميده مى شود، و اين گناه، خود سوگند نيست. چه اگر سوگند معصيت بود، در ذيل همين آيه نمى فرمود: «وَ احفَظُوا أيمَانَكُم». چون معنا ندارد خداوند سبحان، به حفظ چيزى سفارش كند كه خود معصيت است. پس «كفّاره»، مربوط به شكستن سوگند است، نه به خود آن، و از همين جهت مؤاخذه اى هم كه در «وَلَكِن يُؤاخِذُكُم» است، مؤاخذه بر شكستن سوگند است، نه بر خود آن.

خواهيد پرسيد: پس چرا فرمود «خداوند، شما را به خاطر عقد سوگند به آن مؤاخذه مى كند»، با اين كه بنابراين بيان، عقد سوگند خودش مواخذه ندارد، و مؤاخذه در شكستن آن است.

جواب اين است كه: چون متعلق مؤاخذه كه همان شكستن سوگند است، از متعلقات آن است. به عبارت ساده تر: چون اگر سوگندى نبود، حنثى (شكستن) پيش نمى آمد. از اين جهت فرمود: به خاطر سوگندتان مؤاخذه مى كند. پس كفاره متفرع است بر حنث، كه چون قرينه در كلام بود، ذكر نشده است، و آن قرينه، جملۀ «يُؤاخِذُكُم» است و نظير اين بيانى كه در «كَفَّارَتُهُ» گذشت، عينا در جملۀ «ذَلِكَ كَفَّارَةُ أيمَانِكُم إذَا حَلَفتُم» نيز جارى است. يعنى تقدير در آن جا نيز چنين است: «ذَلِكَ كَفَّارَةُ أيمَانِكُم إذَا حَلَفتُم وَ حَنَثتُم: اين است كفارۀ سوگندهايتان، هر وقت قسم خورديد و شكستيد».

«إِطعَامُ عَشرَةِ مَساكِينَ مِنْ أَوْسطِ مَا تُطعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسوَتُهُمْ أَوْ تحْرِيرُ رَقَبَةٍ ... »:

بيان خصال سه گانه كفارات است، كه چون با لفظ «أو»، كه براى ترديد است، عطف شده و دلالت دارد بر اين كه يكى از آن سه، وجوب دارد نه هر سه. و از اين هم كه فرمود: «فَمَن لَم يَجِد فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أيَّامٍ» استفاده مى شود كه خصال مذكور، تخييرى است و چنان نيست كه سومى در صورت عجز از دومى و دومى در صورت عجز از اولى واجب باشد، بلكه هر سه در عرض هم واجب اند، و ترتيبى در بينشان نيست. چه اگر ترتيبى در ذكر آن ها بود، اين تفريع كه در جملۀ «فَمَن لَم يَجِد...» است، لغو بود، و به طور متعين سياق اقتضاى اين را داشت كه بفرمايد: «أو صِيَام ثَلَاثَةِ أيَّامِ». در اين آيه، بحث ها و فروع فقهى زيادى است، كه مرجع آن ها، علم فقه است و بايد آن جا بحث شود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۶۵

« ذَلِك كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ ... »:

گفتيم در اين جمله، لفظ «حَنَثتُم»، مقدّر است، و در اين جمله و همچنين در جملۀ «كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللهُ لَكُم»، نوعى التفات به كار رفته است، و وجه كلام از خطاب به مؤمنان به خطاب به رسول خدا «صلى الله عليه و آله» معطوف شده است، و شايد نكته اش اين باشد كه اين دو جمله، هر دو بيان مى كنند حكم الهى را، و چون بيان پروردگار براى بندگانش به وسيله و وساطت پيغمبر «صلى الله عليه و آله» انجام مى گيرد. پس گویا در اين التفات خواسته است مقام وساطت رسول خود را در بيان آنچه بر او نازل مى شود، حفظ فرموده باشد، كما اين كه در جاى ديگر، به اين مقام اشاره نموده، مى فرمايد: «وَ أنزَلنَا إلَيكَ الذِّكرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إلَيهِم».

« كَذَلِك يُبَينُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشكُرُونَ »:

يعنى: به وسيله نبىّ خود، احكام خود را بيان مى كند، تا شايد شما به ياد گرفتن و عمل كردن آن، او را شكرگزار باشيد.

بحث روايتى: (رواياتى درباره نزول آيه: «لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَات...»)

در تفسير قمى، در ذيل آيه شريفه «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أحَلَّ اللهُ لَكُم...» گفته است: پدرم، از ابن ابى عمير، از بعضى از اصحاب خود، از امام صادق «عليه السلام» روايت كرده كه فرمود:

اين آيه، درباره اميرالمؤمنين «عليه السلام» و بلال و عثمان بن مظعون نازل شده. چون اميرالمؤمنين «عليه السلام» سوگند ياد كرده بود كه هيچ گاه - تا زنده است - در شب نخوابد، و همه شب ها را به عبادت به سر برد، و اما بلال او نيز قسم ياد كرده بود كه هيچ روزى افطار نكند، و تمامى عمر خود را روزه بگيرد. و اما عثمان بن مظعون، او نيز سوگند ياد كرده بود كه هيچ گاه با زنان جمع نشود.

اتفاقا روزى زن عثمان بن مظعون بر عايشه وارد شد. عايشه وقتى او را كه زنى زيبا بود، ديده و ديد كه خود را زينت نكرده، پرسيد: چرا چنين دست از خود كشيده اى و خود را زينت نكرده اى؟! زن عثمان گفت: براى كى خود را زينت كنم؟ به خدا سوگند، از فلان موقع تاكنون شوهرم به سر وقت من نيامده، مثل اين كه رهبانيت اختيار كرده و به من توجهى ندارد. لباس هاى مویى و زبر پوشيده و نسبت به دنيا زهد ورزيده است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۶۶

اين بود تا رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، بر عايشه وارد شد. عايشه، داستان وى را با آن جناب در ميان گذاشت. حضرت از خانه بيرون شد و دستور داد تا مردم براى نماز جمع شوند. وقتى جمع شدند، پيامبر به بالاى منبر رفت و پس از حمد و ثناى خدا فرمود:

چه شده است كه اقوامى، طيّبات و رزق حلال را بر خود حرام كرده اند؟! هان اى مردم! آگاه باشيد، من که پيشواى شمايم، در شب مى خوابم، و با زنان نكاح مى كنم، تمامى روزها را روزه نمى گيرم، و با اين حال، اگر كسى از رفتار و سنت من اعراض نمايد، از من نيست. اين سه نفر برخاستند و عرض كردند: تكليف ما كه سوگند ياد كرده ايم، چيست؟! در جوابشان، اين آيه نازل شد: «لَا يُؤاخِذُكُمُ اللهُ».

مؤلف: انطباق آيه «لَا يُؤاخِذُكُم...»، بر اين داستان و سوگند خوردن اين سه نفر، خيلى روشن نيست. سابقا هم گفتگوى مختصرى درباره اين حديث شد. مرحوم طبرسى، در مجمع البيان، همين قصه را از امام ابى عبدالله «عليه السلام» نقل كرده است. چيزى كه هست، ذيل آن را نقل نكرده. پس جا دارد در اين حديث دقت و تأمل بيشترى به عمل آيد.

و در احتجاج، حديثى از حسن بن على «عليهما السلام» روايت كرده كه به معاويه و اصحابش فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم آيا هيچ مى دانيد كه على «عليه السلام»، در بين اصحاب رسول الله «صلى الله عليه و آله»، اول كسى است كه شهوات را بر خود حرام كرد و اين آيه نازل شد: «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا...».

و در مجمع البيان، در ذيل همين آيه مى گويد: مفسّران گفته اند:

روزى رسول خدا «صلى الله عليه و آله» نشسته بود و داشت مردم را به عواقب وخيمشان تذكر مى داد، و قيامت و احوالش را براى آن ها توصيف مى فرمود. مردم چنان رقت كردند كه به گريه درآمدند. دنبال اين قصه، ده نفر از آن ها در منزل «عثمان بن مظعون جمحى» جمع شدند، و بنا گذاشتند كه همواره، روزها را روزه بگيرند و شب ها را به عبادت بپردازند، و هيچ گاه در بستر نخوابند، و گوشت و چربى نخورند، و با زنان نزديكى نكنند، و از استعمال عطر خوددارى نموده و لباس مویى و زبر بپوشند، و خلاصه يكباره دنيا را ترك گفته و به سياحت در اقطار زمين بپردازند.

حتى بعضى ها تصميم گرفتند آلت رجوليت خود را قطع كنند، كه يكباره دل از اين جهت آسوده دارند، و آن ده نفر عبارت بودند از: ۱ - على «عليه السلام». ۲ - ابوبكر. ۳ - عبدالله بن مسعود. ۴ - ابوذر غفارى. ۵ - سالم، مولى ابى حذيفه. ۶ - عبدالله بن عُمَر. ۷ - مقداد بن اسود كندى. ۸- سلمان فارسى. ۹ - معقل بن مقرن. ۱۰ - عثمان بن مظعون.

اين خبر به رسول خدا «صلى الله عليه و آله» رسيد، بى درنگ به خانه عثمان آمد، ليكن او را نديد. به عيالش اُمّ حكيم، دختر اميّه، كه اسمش «حولاء» و كارش گرفتن عطر بود، فرمود: آيا اين مطلب كه من درباره شوهرت و رفقاى شوهرت شنيده ام، صحيح است؟ «حولاء» كه دشوارش بود به رسول خدا «صلى الله عليه و آله» دروغ بگويد، و از طرفى هم ميل نداشت سرّ شوهر را فاش نمايد. ناچار عرض كرد: يا رسول الله! اگر اين داستان را از خود عثمان شنيده ايد، صحيح است.

رسول خدا «صلى الله عليه و آله» برگشت. وقتى عثمان به خانه آمد، همسرش داستان را برايش گفت. عثمان، رفقاى خود را خبر كرده و نزد رسول خدا «صلى الله عليه و آله» آمدند. رسول خدا «صلى الله عليه و آله» فرمود: مى خواهيد خبر دهم كه تصميم بر چنين و چنان گرفته ايد؟ گفتند: آرى يا رسول الله! و ما غرض بدى نداشتيم، غرض ما جز خير نبود.

حضرت فرمود: آرى، وليكن من به چنين روشى مأمور نيستم. آنگاه فرمود: نفس شما هم حقى به گردن شما دارد. پس ناگزير براى اين كه هم حق خدا و هم حق نفس خود را ادا كرده باشيد، گاهى افطار كنيد، پاره اى از شب ها را بخوابيد و در پاره اى از آن به عبادت بپردازيد، زيرا مى بينيد كه من نيز چنين مى كنم. هم عبادت مى كنم و هم مى خوابم، هم روزه مى گيرم و هم افطار مى كنم، گوشت و چربى مى خورم و به سراغ زنان مى روم. هر كسى كه از سنّت من اعراض كند، از من نيست. آنگاه مردم را جمع كرده و در برابرشان، اين خطبه را ايراد فرمود:

چه شده است اقوامى را كه زنان و طعام و عطريات و خواب و شهوات دنيا را بر خود حرام كرده اند؟ اما من شما را به چنين روشى كه روش كشيشان و رهبانان است، دعوت نمى كنم. زيرا ترك خوردن گوشت و دورى از زنان و گوشه گيرى و اتخاذ صومعه براى عبادت، در دين من نيست. جهانگردى امّت من، همان روزه دارى آن هاست، و رهبانيتشان، همان جهاد آن هاست. خدا را عبادت كنيد و چيزى را انبازش مگيريد، حج و عمره و نماز بجاى آريد، زكات بپردازيد، روزه رمضان را برپا داريد، در دين استقامت بورزيد، تا آن كه خدا هم براى شما استقامت را بخواهد. چه مللى كه قبل از شما بودند و هلاك شدند، هلاكتشان از اين جهت بود كه بر خود دشوار گرفتند. خدا هم بر آنان سخت گرفت، و اين رهبانانى كه در گوشه و كنار بيابان ها مى بينيد، از بقاياى آنان اند. بعد از اين جريان، اين آيه نازل شد: «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا...».

اين بود گفتار مفسرّان، درباره شأن نزول آيه.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۶۸

مؤلف: از مراجعه به روايات عامه بر مى آيد كه اين تفصيل، خلاصه ای است از روايات بسيار زيادى كه در اين باب نقل شده، و گلچينى است كه از تلفيق مضامين روايات درست شده، و به صورت روايتى در آمده است.

و اما خود آن روايات با همه كثرتى كه دارند، با این حال، در هيچ كدامش، اين ده نفر اسم برده نشده است، بلكه صحابه، در هر كدام به لفظى تعبير شده است. مثلا در بعضى از آن ها دارد:

بعضى رجالى از اصحاب نبىّ «صلى الله عليه و آله»، و همچنين كلماتى كه در اين روايت از خطبه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» نقل شده، به اين تفصيل در هيچ روايتى نيست، بلكه هر فقره از آن، از روايتى گرفته شده است.

و همچنين، تصميمى كه عثمان بن مظعون و اصحابش در اين روايت گرفته اند، آن تصميم هم در ساير روايات مختلف است، و هيچ روايتى با همه آن ها مطابقت ندارد، بلكه بعضى از آن ها تصريح دارد كه اين چند نفر، تصميم هايشان يكى نبوده، و هر كدام تصميم بر ترك چيزى گرفته اند، غير از آنچه ديگرى گرفت.

چنان كه در صحيح بخارى و مسلم، از عايشه روايت شده كه گفت: جمعى از اصحاب رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، از زنان آن حضرت پرسيدند از رفتار آن جناب كه در خلوت چگونه است؟ آنگاه بعضى گفتند: ما بنا گذاشته ايم كه گوشت نخوريم، و بعضى گفتند: ما بنا داريم با زنان نزديكى نكنيم. و بعضى گفتند: ما تصميم داريم در بستر نيارميم. اين مطلب از ناحيه زنان، به گوش آن جناب رسيد. فرمود: اين چه حرف هایى است كه اين مردم مى زنند؟ يكى مى گويد: من چنين مى كنم، ديگری مى گويد: من چنان مى كنم، وليكن من كه پيغمبر خدايم، هم روزه مى گيرم، و هم افطار مى كنم، هم پاسى از شب را مى خوابم، و هم در ساعتى از آن، شب زنده دارى مى كنم، هم گوشت مى خورم و هم با زنان مى آميزم. پس اگر كسى از روش من اعراض كند، از من نخواهد بود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۶۹

بنابراين، با اين همه اختلافى كه در روايات هست، نمى شود به روايت مجمع البيان اعتماد نمود، و تصميم بر ترك همه آن امور را، به همه آن ده نفر، حتىّ على «عليه السلام» نسبت داد، مگر اين كه كسى بگويد: گرچه در روايت مجمع البيان، هم جملۀ «بنا را گذاشتند بر اين كه همه روزها را روزه بدارند و...»، وجود دارد، ليكن نمى خواهد بگويد همه آن ها بنا را گذاشتند بر ترك اين امور.

پس بعيد نيست كه روايت مزبور، روايتى جداگانه باشد، نه گلچين از ساير روايات. به هر حال، چه روايت مجمع البيان روايت مستقلى باشد و چه نباشد، تأمّل در آن و در روايات ديگر، گرچه هم در مضمون و هم در سند مختلف اند - يعنى سند بعضى ضعيف و بعضى مرسل و بعضى معتبر است - براى آدمى اطمينان مى آورد كه اجمالا عده اى از اصحاب كه از آن جمله على «عليه السلام» و عثمان بن مظعون بوده اند، چنين تصميمى گرفتند، و بنا را بر اين چنين زهد و عبادتى گذاشتند و رسول خدا «صلى الله عليه و آله» هم، آن ها را تخطئه كرد، و به آن ها فرمود: كسى كه از سنّت من اعراض كند، از من نيست (و خدا داناتر است).

و همچنين، كسانى كه بخواهند بيشتر و بيش از اين مقدار، درباره اين قضيه اطلاع به دست آورند، بايد به تفسيرهاى روايتى، از قبيل تفسير طبرى و الدرّ المنثور و فتح القدير و امثال آن مراجعه نمايند.

در الدرّ المنثور است كه: ترمذى و ابن جرير و ابن ابى حاتم و ابن عدى، در كامل، و طبرانى و ابن مردويه، همگى اين روايت را كه ترمذى آن را حسن دانسته، از ابن عباس نقل كرده اند، كه گفت:

مردى خدمت رسول خدا «صلى الله عليه و آله» آمد و عرض كرد: يا رسول الله! من هر وقت گوشت مى خورم، رغبتم به زنان بيشتر شده و شهوتم تحريك مى گردد. لذا جز اين چاره نديدم كه گوشت را بر خود حرام كنم، و چنين كردم. در جواب آن مرد، اين آيه نازل شد: «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا...».

و نيز در الدرّ المنثور است كه: ابن جرير و ابن ابى حاتم، از زيد بن اسلم نقل كرده اند كه عبدالله بن رواحه را، شخصى از بستگانش ميهمان شد. وقتى به خانه اش وارد شد كه او نزد رسول خدا «صلى الله عليه و آله» بود. همسر عبدالله، به انتظار آمدن وى، ميهمان را طعام نداد. وقتى عبدالله وارد شد، زن را عتاب كرد كه چرا ميهمان را حبس كرده و طعام ندادى؟! حرامم باد اين طعام! همسرش هم از روى خشم گفت: حرامم باد اين طعام.

ميهمان هم، چون چنين ديد، گفت: حرامم باد اين طعام. عبدالله وقتى ديد كار به اين جا كشيد، دست به طعام برده، و گفت : به نام خدا، تناول كنيد. بعد از صرف غذا، خدمت حضرت رسول «صلى الله عليه و آله و آله» رفته و ماجرا را به عرض آن حضرت رسانيد. حضرت فرمود: تكليف همان بود كه كردى. آنگاه اين آيه نازل شد: «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا...».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۷۰

مؤلف: ممكن است اين دو سببى كه در اين دو روايت اخير، براى نزول آيه ذكر شده، يعنى داستان تحريك شدن شهوت آن مرد و داستان عبدالله بن رواحه، شأن نزول آيه نبوده باشد، و راوى، وقتى داستان را نقل كرده، آيه را از پيش خود، به عنوان استشهاد ذكر كرده است، و از اين قبيل استشهادات روايات اسباب نزول زياد ديده مى شود، و ممكن هم هست براى نزول آيه، اسباب و حوادث متعددى واقع شده باشد.

چند روايت درباره سوگند لغو

و در تفسير عياشى، از عبدالله بن سنان نقل شده كه گفت: از امام «عليه السلام» پرسيدم از مردى كه به زنش مى گويد: اگر از اين به بعد، من شربت حلال و يا حرامى بياشامم، تو طالق باشى، و يا به بردگان خود مى گويد: اگر چنين كنم، شما آزاد باشيد، آيا طلاق و عتق او، صحيح است؟

حضرت فرمود: اما حرام، كه نبايد نزديكش برود، چه سوگند بخورد و چه نخورد. و اما حلالى كه بر آن سوگند خورده، چون تحريم حلال است، آن نيز حرام نمى شود. بايد كه آن را بياشامد، زيرا حق ندارد حلالى را حرام كند. خداى تعالى مى فرمايد: «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أحَلَّ اللهُ لَكُم». پس در سوگندى كه بر ترك حلال خورده، چيزى بر او نيست.

و مرحوم كلينى، در كافى، به سند خود، از مسعدة بن صدقه نقل كرده كه گفت: من از امام صادق «عليه السلام» شنيدم كه در ذيل آيه شريفه: «لَا يُؤاخِذُكُمُ اللهُ بِاللَّغوِ فِى أيمَانِكُم» مى فرمود: سوگند لغو، گفتن «نه والله» و «آرى والله» است، كه در هيچ چيزى عقد و التزام نياورد.

مؤلف: عياشى هم، در تفسير خود، نظير اين روايت را از عبدالله بن سنان نقل كرده، و نيز نظير همان را، از محمّد بن مسلم روايت نموده، با اين تفاوت كه در آخرش دارد: «با سوگند لغو، عقدى بسته نمى شود».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۷۱

و در الدرّ المنثور است كه ابن جرير، از ابن عباس نقل مى كند كه گفت: وقتى آيه «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أحَلَّ اللهُ لَكُم» درباره قومى كه زنان و گوشت را بر خود حرام كرده بودند، نازل شد، گفتند: يا رسول الله! پس تكليفمان نسبت به سوگندهایى كه خورده ايم، چيست؟ در جواب، اين آيه نازل شد: «لَا يُؤاخِذُكُمُ اللهُ بِاللَّغوِ فِى أيمَانِكُم».

مؤلف: اين روايت، بى شباهت نيست به ذيل اولين روايتى كه در اين بحث نقل كرديم، جز اين كه با ظاهر آيه منطبق نيست. براى اين كه سوگند خوردن بر ترك واجب، يا ترك مباح، چنين نيست كه هيچ گونه عقدى در آن نباشد، با اين كه در آيه شريفه، جملۀ «بِاللَّغوِ فِى أيمَانِكُم»، مقابل جملۀ «بِمَا عَقَّدتُمُ الأيمَان» قرار گرفته، و اين، خود دليل است بر اين كه «سوگند لغو»، سوگندى است كه هيچ گونه عقدى در آن نباشد، و در اين روايت، سوگند آن مردم بر ترك زن و گوشت بوده، و خواسته اند با سوگند، اين عقد و التزام ببندند. پس سوگندشان لغو و بيهوده نبوده، و ظاهر اين آيه، موافق روايت است كه سوگند لغو را تفسير مى كند، و مى فرمايد:

«سوگند لغو»، عبارت است از گفتن «نه والله»، و «آرى والله»، كه بيهوده و از روى عادت بر زبان جارى مى شود، و گوينده اش نمى خواهد با آن، چيزى بر خود واجب كند. پس آيه شامل سوگندى كه عقد و التزام دارد، وليكن شارع آن را لغو و بى اثر دانسته، نمى شود. چه، لغويّت چنين سوگندى مستند به سنّت است، نه به كتاب. علاوه بر اين كه سياق آيه، بهترين دليل است بر اين كه آيه، در صدد بيان كفاره سوگند و امر به حفظ آن است به طور استقلال، نه بر سبيل تطفّل و تبعيت، كما اين كه لازمۀ اين تفسير است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۷۲

آيات ۹۰ - ۹۳ سوره مائده

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الخَْمْرُ وَ الْمَيْسرُ وَ الاَنصَابُ وَ الاَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ(۹۰)

إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فى الخَْمْرِ وَ الْمَيْسرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلَوةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتهُونَ(۹۱)

وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ(۹۲)

لَيْس عَلى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَّ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوا وَّ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوا وَّ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ المُْحْسِنِينَ(۹۳)

« ترجمه آيات »

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! جز اين نيست كه شراب و قمار و بت ها، يا سنگ هایى كه براى قربانى نصب شده و چوبه هاى قرعه، پليد و از عمليات شيطان است. پس از آن ها دورى كنيد، شايد كه رستگارشويد.(۹۰)

و جز اين نيست كه شيطان می خواهد به وسيله شراب و قمار، بين شما عداوت و خشم بيندازد و شما را از ذكر خدا و از نماز باز دارد، پس آيا از آن ها، دست بردار هستيد؟!(۹۱)

فرمانبرى خدا و اطاعت رسول كنيد و دورى كنيد از منهيات، چه اگر گوش ندهيد و اعراض كنيد، بايد بدانيد كه تنها بر عهدۀ رسول ما، بلاغ آشكار است و بس.(۹۲)

بر كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح كرده اند، گناه و حرجى نيست در آنچه كه قبل از اين از محرّمات خورده اند، البته وقتى كه پرهيز كرده و ايمان آورند و عمل صالح كنند، آنگاه پرهيز كرده و ايمان آورند، سپس پرهيز كرده و نيكویى كنند و خداوند، نیکوکاران را دوست می دارد.(۹۳)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه :۱۷۳ « بیان آيات »

اين آيات، به حسب سياق بى ارتباط به هم نيستند، و مثل اين است كه پشت سر هم، يا يكدفعه نازل شده اند، و آيه آخرى، به منزله دفع توهمى است كه آن توهم را بعدا تفصيل خواهيم داد.

به هر حال، اين آيات، همگى در مقام بيان احكام شراب هستند و در بعضى از آن ها، قمار و در بعضى ديگر انصاب و ازلام هم، افزوده شده است، و ما سابقا در ذيل آيه: «يَسئَلُونَكَ عَنِ الخَمرِ وَ المَيسِرِ قُل فِيهِمَا إثمٌ كَبِيرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إثمُهُمَا أكبَرُ مِن نَفعِهِمَا»، در جلد اول، و نيز در تفسير آيه: «يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقرَبُوا الصَّلَوةَ وَ أنتُم سُكَارَى حَتَّى تَعلَمُوا مَا تَقُولُونَ»، در جلد چهارم از اين كتاب گفتيم كه:

اين دو آيه با آيه: «قُل إنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ الفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنهَا وَ مَا بَطَنَ وَ الإثمَ»، و آيه مورد بحث تا جملۀ «أنتُم مُنتَهُون»، اگر همه به هم منضم و يكجا در نظر گرفته شوند، سياق هاى مختلفشان، اين معنا را مى رساند كه شارع مقدس، شراب را بتدريج تحريم فرموده است. نمى خواهيم بگوييم نخست نهى تنزيهى، سپس نهى اعافه، و در مرتبه سوم نهى كراهتى و در آخرين مرحله نهى تحريمى كرده، تا سر از نسخ در آورد.

و نيز، نمى خواهيم بگوييم به منظور رعايت سياست در اجراى احكام دينى، نخست نهى را به طور مبهم، سپس روشن تر، يا اول خفى و سپس صريح تر بيان فرموده، تا كسى بگويد كلمۀ «إثم» در آيه شريفه: «قُل إنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ الفَوَاحِشَ»، كه آيه ای است مكّى و واقع در سوره «اعراف»، به ضميمۀ «قُل فِيهِمَا إثمٌ كَبِيرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ»، كه آيه ای است مدنى، در سوره «بقره»، يعنى اولين سوره مفصلى كه بعد از هجرت نازل شده، اين نتيجه را مى دهد كه: «شراب حرام است، چون داراى اثم است»، و خداوند به طور كلّى «اثم» و «فواحش» را تحريم فرموده، و اين نتيجه قطعى است، و مجالى براى تأويل و جایى براى عذر باقى نمى گذارد، بلكه مى خواهيم بگوييم:

نهى تحريمى از خصوص شراب را، به تدريج بيان فرموده، به اين معنا كه نخست، شراب را در ضمن عنوان گناه كه عنوانى است عام تحريم كرده، و فرموده است: «بگو پروردگار من، فواحش - چه علنى و چه در پنهانى - و همچنين إثم را تحريم نموده»، آنگاه همان را به تحريم خاص و به صورت نصيحت بيان كرده و فرموده است: «بگو كه گرچه براى مردم در اين دو، يعنى شراب و قمار منافعى است، جز اين كه گناه آن دو، از نفعشان بزرگتر است». و نيز فرمود: «مبادا با اين كه مست هستيد، در صدد نماز خواندن برآييد، بلكه صبر كنيد تا آن كه به حال خود آمده و بفهميد چه مى گوييد». البته بنابر اين كه مراد از اين مستى، مستى شراب باشد، نه مستى و بيخودى خواب. بار سوم هم او را باز به تحريم خاص، وليكن با تشديد و تأكيد هرچه بيشتر، بيان كرده و فرموده: «إنَّمَا الخَمرُ وَ المَيسِرُ وَ الأنصَابُ وَ الأزلَامُ رِجسٌ مِن عَمَل الشَّيطَانِ... فَهَل أنتُم مُنتَهُونَ»

ده ویژگی در تأكيد بر حرمت شراب، در آیه شریفه

چون اين چند آيه كه آخرين آياتى است كه راجع به تحريم شراب نازل شده، از چند جهت مشتمل بر تشديد و تأكيد است:

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۷۴

يكى از جهت اين كه: كلمۀ «إنَّمَا» در آن به كار رفته.

دوم از اين كه: شراب را پليد و «رجس» خوانده.

سوم اين كه: آن را عمل شيطان ناميده.

چهارم از جهت اين كه: مشتمل بر امر صريح است به اجتناب از آن.

پنجم از جهت اين كه: فرموده است در آن اجتناب، انتظار و توقع رستگارى هست.

ششم از اين جهت كه: مشتمل است بر بيان مفاسدى كه بر آشاميدن شراب مترتب است.

هفتم از اين كه: مى پرسد آيا اين مقدار از بيان، مرتكبان اين عمل را از عمل زشتشان باز مى دارد، يا نه؟

هشتم از اين كه: بعد از آن همه تأكيد، آنان را به اطاعت خدا و رسول امر نموده، از مخالفتشان بر حذر مى دارد.

نهم آن كه: مى فرمايد خداوند از اين كه شما اطاعتش بكنيد يا نكنيد، بى نياز است.

دهم اين كه: در يك آيه بعد مى فرمايد: «لَيسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلوُا الصَّالِحَات...». چون بنابر توضيحى كه بعدا خواهيم داد، اين آيه نيز، خالى از دلالت بر تشديد نيست.

معناى «مَيسِر» و «انصاب» و «ازلام»، در آیه شریفه

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الخَْمْرُ وَ الْمَيْسرُ ... »:

سابقا، يعنى در اول همين سوره، بحثى درباره «خمر» و «مَيسر» و «انصاب» و «ازلام» گذشت، و گفتيم كه: «خمر»، عبارت است از هر مايعى كه در اثر تخمير (ورآمدن)، خاصيت سكر و مستى به خود گرفته باشد، و خوردنش عقل را تيره و بيهوده كند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۶ صفحه : ۱۷۵

و «مَيسِر»، عبارت است از جميع انحاء قمار. و «انصاب»، عبارت است از همان بت ها و يا سنگ هایى كه براى ذبح قربانی ها، در اطراف خانه كعبه نصب مى كرده اند. سنگ هایى بوده كه مردم به آن تبرك مى جسته و درباره آن عقيده هایى داشتند.

و «ازلام»، عبارت است از: چوب هایى كه با آن، به طرز مخصوصى قمار مى كرده اند. و چه بسا بر چوبۀ تيرهایى اطلاق مى شده كه در ابتداى هر كار، مثلا در موقع عزيمت به سفر و امثال آن، با آن ها تفأل مى زده اند، ليكن اين كلمه در اول همين سوره، به معناى اول آمده است. زيرا در بين چيزهایى ذكر شده بود، كه تصرف و خوردنش حرام بود. از اين رو، بعيد نيست كه در اين آيه هم، به همان معنا باشد، نه به معناى تفأل.

خواهيد گفت: كلمۀ «أزلام» در اين آيه نمى شود به معناى قمار باشد، زيرا كلمۀ «مَيسِر»، خود تمامى انحاء قمار، حتى قمار با «ازلام» را شامل هست، و با ذكر «مَيسِر»، حاجت به اين نيست كه «ازلام»، به معناى قمار ذكر شود. درست است كه اگر ذكر شد، از قبيل ذكر خاص بعد از عام است، كه خود تعبيرى است شايع، ليكن ذكر خاص بعد از عام، براى افاده نكته ای است، و در اين جا، هيچ فایده اى در ذكر «ازلام» بعد از «مَيسِر» نيست. پس «ازلام» در اين جا، متعينا به معناى تيرهاى تفأل است، كه خيلى در عرب شايع بوده، در ابتداى هر كار بزرگى، با پاره چوب هایى به نام «ازلام»، استخاره و فال مى گرفته اند، و به همين معنا است اين شعر شاعر كه مى گويد:

فَلَئِن جُذَيمَة قُتِلَت سَادَاتُهَا * فَنِسَاؤهَا يَضرِبنَ بِالأزلَامِ

يعنى: اگر بزرگان قبيله «جذيمه» بسيار كشته شدند، بارى زنان آن ها، در عوض براى ما، با «ازلام» فال مى زنند.

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←